DİYARBAKIR EVLERİ VE ÖZELLİKLERİ – (İhsan Özdemir’in Yazısı)

Şu sıcak günlerde aklımıza eski Diyarbakır evleri geldi. Niye diyecekseniz. Çünkü serin olurdu eski Diyarbakır evleri.

Şehrin köklü bir mimari gelişiminin varlığını ortaya koyan eski yapıların başında, bugün de dikkate değer örneklerine rastladığımız evler gelmektedir. En az beşbin yıllık bir geçmişe malik olan Diyarbakır’ın evleri de yüzyılların verdiği tecrübe neticesi gelişerek şehrin tarihi hüviyetine ve iklim şartlarına en uygun bir duruma gelmiş ve böylece kendine özgü karakteristik özellikler taşıyan bir mimari doğmuştur. Diyarbakır evleri ekseriyetle kara bazalt taşından inşa edilmiştir. Bazen yalnız bodrum kısmı bazalt taşından, üst kat ise arası tuğlan dolgu ahşap karkas olarak inşa edilmiştir.

Şehirde kullanılan iki türlü bazalt vardır. Biri, fazla miktarda delikli olan ve yerli halk tarafından ‘’dişi taş’’ diye tanınan çeşittir ki, çok fazla kullanılmaktadır. Bunun sebebi hafif olması, çabuk çıkarılması, kolay işlenmesi ve deliklerin ayrı bir güzellik vermesidir. Diyarbakır evlerinde ayrı bir yeri olan avlunun döşemeleri daima delikli bazalt taşından yapılmaktadır. Buharlaştırmayı sağlamak ve sıcağın bunaltıcı tesirinden kurtulmak için bu en iyi vasıtadır. Diğeri ise, ‘’erkek taş’’ denilen, nispeten daha az kullanılan ve kesif olan bir bazalttır. Şehrin tarihi surları, camileri, hanları, dükkanları, parkeleri hep bazalttan yapılmıştır. Bazalt Diyarbakır yapılarının esas malzemesidir. Türkler bazaltın renginden ve çok kullanılmış olmasından dolayı Diyarbakır’a ‘’Kara Amid’’ demişlerdir. Diyarbakır’da ayrıca duvarlarda, bir sıra siyah, bir sıra beyaz, kemer taşlarında, sütun gövdelerinde siyah, beyaz münavebeli olarak kullanılmıştır.

Diyarbakır eski evlerine en iyi örnek olarak bilinen ve halen Diyarbakır’da Kültür Müzesi haline getirilen Cahit Sıtkı Tarancı’nın evidir.

Büyük Türk sosyoloğu Ziya Gökalp’in evi de en iyi mimariye sahip Diyarbakır’ın eski evlerinden biridir.

Aslında Diyarbakır evlerinin en güzel mimari örnekleri, halen sinesinde bulundurduğu ‘’Köşk’’lerindedir. Bu köşklerin en iyi korunan örnekleri Seman Köşkü ve Cihannüma Köşkü’dür.

Nasıl ki Diyarbakır surlarının içi, dipleri serin oluyorsa eski Diyarbakır evleri de yaz aylarında serin olurdu. En önemli özelliğiydi bu.